EDITH DURHAM DHE POSTRIBA

“Edith Durham bëri shumë për  Postribën, ndaj edhe ne i  kemi  shumë  borxh  asaj.”

”Mbretëresha e Pakurorëzuar e Shqipërisë“, siç e quanin malësorët e veriut të Shqipërisë, Meri Edith Durham, lindi në Londër me 8 dhjetor 1863. Kjo ishte fëmija i parë i familjes Durham. Studimet e para i kreu në Kolegjin e Bedfordit. Më pas u regjistrua në Akademinë Mbretërore të Arteve. Pikturat e saj u pëlqyen shumë. Disa prej tyre mbahen edhe sot në Institutin Mbretëror Antropologjik. 

Edith Durham, një pjesë të mirë të jetës dhe të hulumtimeve të saj ia kushtoi  Shqipërisë dhe shqiptarëve. Ajo kishte një respekt të vëçantë  për kombin shqiptar, si kombi më i vjetër i Europës. Gjithë shpirti i saj është i shkrirë në veprat monumentale si  “Brenga e Ballkanit”, “Shqipëria e Epërme”, “Lufta per Shkodrën”, “Njëzet vjet ngatrresa Ballkanike”, e tjerë.

Në vitin 1901, pasi pajiset me leje nga autoritetet osmane, Edith Durham zbret në Shkodër nepërmjet Liqenit të Shkodrës. Të parët që njohu në Shkodër qenë piktorët Kolë Idromeno, Ndoc Martini dhe fotografi Marubi.

Pothuajse gjithë periudhën e Luftërave Ballkanike “Mbretëresha e Pakurorëzuar e Shqipërisë”, e kaloi në Ballkan, e kryesisht në Shqipërinë Veriore. Si një tempull drejtësie ajo ndiqte nga afër gjithë  gjyqin e përgjakur të “Fuçisë së Barutit”, duke ndërhyrë dhe ndihuar për mbrojtjen e drejtësisë njerëzore, në zbutjen e egërsisë ekspansioniste të pushtuesve serbë e malazezë.

Ajo kujton me respekt dhe dashuri të thellë  vendet e bukura ku ka kaluar  një pjesë të jetës saj, e në mënyrë të veçantë njerëzit mikpritës, bujar e të dashur, sa dhe trima e të besës.

Po shkëpusim një pjesë nga kujtimet e saj në librin “Brenga e Ballkanit” :

“……..U nisa nga Shkodra në orën pesë të mëngjesit, e shoqëruar nga një udhërrëfyes vendas, i cili e njihte mirë zanatin e udhërrëfyesit……Duke kaluar përmes rrafshinës, ecëm brigjeve të Kirit, të cilin e kaluam te Ura e Mesit, një urë e bukur guri, që thuhet se është veneciane………”

Sa duket, Edith Durham nuk kishte informacion  të plotë  se nga kush dhe kur ishte ndërtuar Ura e Mesit, ndaj dhe thotë :”…që thuhet se është veneciane…”

Ajo vazhdon : “….. Lartë në një kodër që zotëron hyrjen e luginës së Kirit, gjendej Drivasti, Drishti i sotëm. Në mes të rrugës deri në maje të kodrës është ndërtuar fshati i ri midis rrenojave të  shtëpive të vogla. Për në fshat kalohet nepër një portë me gurë të palatuar në  mbeturinat e një muri të vjetër.Banorët janë kthyer në myslimanë  pikërisht para dy shekujsh, domethënë në kohën kur peshkopët  grindeshin pët te. Në maje ndodhen rrenojat e kalasë, e cila në shekujt  XIII, XIV e XV kishte një farë rëndësie. Që nga shekulli i XIII, zotër të Drishtit  ishin Komnenët………Asgjë s’ka mbetur sot nga këto “gjëra  të vjetra të pafat, të harruara”, veç murit të jashtëm të kalasë, me gurë të palatuar e të palidhur me llaç dhe disa pjesë ndërtesash. Herë pas here gjenden monedha e relike të tjera, por banorët e Drishtit ruajnë me xhelozi që asnjë i huaj të mos bëjnë kërkime në atë vend, që ata e quajnë si truallin e tyre të  “Tom Tidllërit”.

Banorët myslimanë të fshatit që njihen si  besimtarë, ishin shumë të përzemërt. Na  ftuan në një ballkon të gjërë në një shtëpi, ku gratë pa perçe me nga një tufë të madhe flokësh të ngjyer me të zezë në të dyja anët e fytyrës, po endnin pëlhurë pambuku me vija të kuqe e të bardha. Burra e gra u ulën përrreth dhe tërë qejfë zunë të më mësonin shqipen. Pastaj gratë zien qumësht për mua, ndërsa burrat zunë të shanin qeverinë turke. Duhej të paguanin taksa dhe s’kishin si t’i shpëtonin kësaj, se qyteti ishte shumë afër,të gjitha këto para  shkonin në xhepin e valiut. Asgjë nuk bëhet  për vendin. Për Zotin, malësorët janë më mirë atje larg ! Vërtetë për ata nuk bëhet asgjë, por edhe ata nuk i detyron kush të  paguajnë gjë.

Banorët e Drishtit janë nikoqirë dhe punëtorë. I gjithë bregu i lumit është kthyer në kopshtije të rregullta, plot me hauze të vogla uji, prej të  cilave ujin e shpërndajnë  me lopata të mëdha prej druri, dhe prodhimi çohet çdo javë në Shkodër. Kur u largova plaka më përqafoi dhe të gjithë m’u luten që të kthehesha përsëri……….”

Ishte  momenti kur Edith Durham po largohej përkohësisht  nga Drishti, nga shtëpia e  Halil Isufit ku ajo banonte  në Kalanë e Drishtit. Ajo po nisej me një mision në fshatrat e Gurit të Zi  e Jubanit për të cilët thotë se Jubani katolik ishte po aq mikpritës sa dhe Drishti mysliman. Ajo kujton zonjën e Halil Isufit, plaken, siç e quan ajo, që e përqafoi me mall e dashamirësi si të ishte pjesëtare e familjes saj.

Duke u larguar nga Drishti londinezja erudite merrte me vete dashurinë dhe respektin e familjes ku banonte dhe të familjeve të tjera të Kalasë që ishin prezente në pritjet dhe përcjelljet e saj. Në udhëtim e sipër ajo mediton. Ajo riprodhon në kujtesën e saj netët e bukura që kalonte në qendrën e lagjes plot ndriçim. Rruga kryesore e lagjes  nga porta e lindjes deri në porten e perëndimit ndriçohej nga fenerë të vendosur anës rrugës, të cilët bashkë me gelbërimin e manave dhe driten e praruar të hënës krijonin një kompozim harmonik plot fantazi e art. Kjo pamje ia mrekullonte shpirtin hulumtueses londineze. Meri Durham dilte pothuajse çdo natë në qendër të lagjes, afër ndërtesës së kultit dhe sodiste natyrën përrreth duke ndier kënaqësi në shpirt. Nganjëherë bisedonte me burra besimtarë që shkonin në xhami për të kryer faljet e lutjet sipas ritualit Islam. Nganjëherë rrinte me djem që grumbulloheshin në qendër të lagjes duke kundruar gra e vajza që mbushnin ujin të burimi. Ajo rrinte nën dritën e fenerëve që butësisht bashkohej me rrezet e hënës që depërtonin mes gjetheve të manave. Aty ajo skiconte në miniaturë  veprat e saja të së ardhmës. Lagjja Kala e Drishtit kishte pamjen e një qytetërimi në antikitet. Shpesh herë në meditim e sipër ndiente në shpirt se diku nga Britania e madhe vinte fluturimthi një mall që ia pushtonte të gjitha njësitë e saja femërore………

Edith Durham e shkeli me këmbë  gjithë zonën e Postribës duke rënë në kontakt me njerëzit, me hallet  dhe dertet e tyre, duke parë me sytë e saj skamjen dhe mjerimin e popullit të lodhur nga lufta për jetën dhe mbrojtjen e trojeve të tij. Gjithë udhëtimin e saj nepër Postribë  ajo e shoqëron me përshkrimin plot ngjyra  e peisazhe mbresëlënëse të natyrës e vendeve nga kalon. Ajo e përshkruan plot dhimbje në shpirt jetën e mjerë  të këtyre njerëzve të varfër ekonomikisht por fisnikë e të pasur në shpirtin e tyre bujar.

Le të dëgjojmë nga goja e kësaj studiuese erudite se ç’thotë për Postribën :

“…….. Nga Suma udhëtuam drejt majes së malit që përfundon në Maranaj, kreu i malit në formë katrore që duket nga Shkodra dhe para nesh shfaqet panorama e mrekullueshme e Liqenit të Shkodrës, fushat e verdha të ndara mirë dhe malet, maje pas maje, që zhdukeshin në hapsirën pa fund në diellin vërbues.

Përsëri zbritëm te lumi i Kirit, atje ku ai derdhet në luginë, ndërsa rrenojat e Drishtit ngrihen thikë drejtë qiellit në majen e kodrës prapa……….

Duke udhëtuar përpjetë, si kapërcyem  Kirin, ecëm nëpër një shteg të ngushtë me hije dhe u gjendëm në një vend të mahnitshëm afër Myselimit plot grumbuj të mëdhenj kulprash të egra ngjyrë trandafili.Flutura të gjelbëra dhe të kaltërta vetëtinin në diell dhe një numër i madh karkalecash të mëdhenj ngjyrë vishnje kërcenin me zhurmë rretheqark. E gjithë  natyra dukej plot gëzim jete. Misri rritej i plotë e i bollshëm në fushat e punuara mirë. Kishte kopshte të mëdha me fiq e ullinj dhe ato pak vreshta  që ishin dukeshin në lulëzim. Disa vjet më parë kjo që kishte qenë toka më e mirë e krahinës për  prodhimin e rrushit, ishte shkatërruar nga filoksera dhe rimbjellja sapo kishte filluar. Tokat gurishtore dhe të shkreta, që tani kufizoheshin me Kirin, kishin qenë po aq të pasura, por vërshimet e lumit kishin gërryer të gjithë dheun, duke lënë pas shkatërrimin….”

Studiuesja Meri Edith Durham ka një simpati të veçantë për nusen e djalit të Halil Isufit. Ajo thotë për te se është një ekzemplar i një shqiptarjeje veriore me trup të gjatë e të bukur, simpatike, e zgjuar, serte dhe me një intuitë të hollë. Te kjo nuse gjenë karakteristikat më tipike të grave albaneze, e dashur, burrërore,plot hire dhe shumë fisnike. Ajo ishte dashuruar aq shumë pas tipareve që posedonte kjo nuse sa që një ditë i kërkoi nuses të pozonte se do të pikturonte portretin e saj, të cilin nuk dihet nëse e titulloi : “Albanezja veriore hirëplotë”, “Drishtjanja hirënore”, apo “Nusja me intuitë e Drivastit” !  Gjithsesi piktorja Durham i vuri një emër këtij portreti në qoftë se e realizoi në të vërtetë.

Këto të dhëna i mësova një ditë para shumë vitesh kur nusja e djalit të Halil Isufit ishte bërë gjyshe. Pra i mësova nga goja e saj, nga goja e  “Nënëmadhes”. Gjithë lagjja Kala e Drishtit e thëriste  “Nënëmadhe”, ish nusen e djalit të Halil Isufit, por tani ajo ishte plaka më e vjetër dhe më e nderuar në lagje. Ajo paraqitej si një zonjë e rëndë plot madhështi e hire, që i ruante të ravijëzuara këto tipare që nga mosha e re. Ajo më pati treguar  se dikur në shtëpinë e saj pati jetuar një  zonjë nga Inglizi, e cila i pati bërë një portret. Ajo tregonte se zonja angleze lexonte, shkruante e pikturonte në dhomën e saj, duke mos i hequr kurrë  librat nga dora……… “Ajo më mbante afër dhe më donte shumë”.

Me Revolucionin Xhonturk, Shqipëria do të përfitonte njëfarë autonomie nga Perandoria Osmane. Ky revolucion pati një ndikim të madh në mbarë kombin shqiptar.Siç e tregon eruditja e madhe Durham, populli nuk e fshihte entusiazmin për këtë ngjarje të madhe që do t’u sillte ndryshime  në jetën e tyre të mjerë.

Le të dëgjojmë nga goja e londinezes se si e shpjegon këtë eveniment :

“……..Turma ishte në pjesën më të madhe me myslimanë, në fillim erdhen disa të krishterë të qytetit, pastaj u bënë më shumë……..Për të krishterët veçanërisht ky ishte një çast suprem : “Jemi të lirë ! Jemi të lirë ! “ thirri një i moshuar.

Të parët që erdhën ishin postribasit, me  6 gusht, me katër flamuj, të mëdhenj me një dorë, një shpatë, një hënëz dhe një yll në sfondin e kuq me një bordurë jeshile-Suma, Ura e Shtrenjtë dhe Drishti. Shkodra ishte çmendur krejtë. Tregu ishte mbyllur. Kënga kombëtare “ Shqiptari”, e ndaluar nga autoritetet, që deri atëherë dëgjohej vetëm në male, ose në ndonjë rreth të ngushtë, jehonte nëpër rrugë aq sa na u mërzit. Sikur të shtënat të pushonin ndonjëherë, ne do të  habiteshim pa masë.

Unë isha në qendër të gjithçkaje.Të gjithë më njihnin. Kaq e madhe ishte dalldia e lirisë, e vëllazërisë dhe e barazisë, sa më ftuan të vizitoja xhaminë e vjetër të Shkodrës, Xhaminë e Plumbit; dhe unë shkova, për habinë e disa konsujve të huaj, të cilët ishin përpjekur më përpara të merrnin leje, por kishin dështuar. Ishte një vizitë e mahnitshme. Më thanë –nuk e di se sa është e vërtetë –se isha femra e parë kaure që isha  lejuar të hynte brenda saj, se nuk ishte nevoja  të hiqja këpucët ( dhe unë megjithate ashtu veprova ), se mund të fotografoja, se tani ishim të gjithë të lirë dhe të barabartë…….”

“Mbretëresha e Pakurorëzuar e Shqipërisë “ ndien dhimbje në shpirt për padrejtësitë që u bëhen  popujve të vegjël, e kryesisht shqiptarëve nga fuqitë e Mëdha. Në kujtimet e saj ajo shprehet qartë e hapur se ç’përfaqësojnë këto fuqi: “…….Por fuqitë  nuk janë  gjë tjetër veçse një kafaz me bisha …….”. Pra  ajo e kupton mirëfilli se çfarë luhet në kurrizë të popullit tonë.

Më poshtë ajo vazhdon : 

 “….. Na kishte mbetur pa vizituar vetëm një krahinë, ajo i fisit të Sumajve. U nisa për atje, hipur në kalë. Ishte 24 shtator (1911- R. S.), një ditë e artë vjeshte…… Përpara nesh shtrihej lugina e Kirit krejtë e kaltërt dhe misterioze….. Kalova  Drishtin…..Kapërceva shpatet e Maranajt…….

Suma kishte qenë gjithnjë e varfër, kurse tani  ndodhej në një mjerim të madh. Ndërmjet germadhave ndeshim krijesa fatkeqe gjysmë të çveshura, gra që zienin barë dhe hithëra për të ushqyer fëmijtë e raskapitur, që dridheshin në mëngjesin e acartë të vjeshtës…….”

Është periudha kur Shkodra po e ndiente erën e luftës. çdo gjë kishte marrë pamjen e rëndë të tmerrit të luftës që do të shpërthente nga çasti në çast. Natyra e vjeshtës dukej e egër. çdo gjë sikur rrinte pezull. Ishte koha kur Shkodra do të sulmohej nga  serbët e malazezët për ta pushtuar ate.

Në kujtimet e saj Edith Durham shkruan :

“E martë, 29 tetor –Pasiguri e madhe e lëvizjeve. Dëgjohen të shtëna me pushkë e shrapnel……Prandaj unë u nisa vetëm me kalin që kisha mikluar dhe me të cilin tani kisha marrëdhënie të mira…..Atëherë nxitova për në Boks meqenëse gjëja më e rëndësishme në luftë është të gjeshë një strehë para se ta  kenë zënë të tjerët…….”

Në rrethimin e Shkodrës Edith Durham strehohet  në familjen e Adem Haxhisë, në Boks. Nga këtu ajo ndiqte zhvilimin e luftës. Ajo e dinte se Adem Haxhija në rrethimin e Shkodrës gjendej në frontin më të vështirë të luftës, në Kodrën e Bardhanjelit dhe në Fushen e Myselimit. Asaj i vinte informacion nga fronti i luftës, ose afrohej me kujdesin më të  madh për ta ndjekur nga afër zhvillimin e luftës. Në kujtimet e saj ajo tregon se një gruaje i këputi këmbën gjylja e topit. Ishte pikërisht vajza  e Adem Haxhisë , Sibja që  pësoi këtë fat.

Më poshtë hulumtuesja vazhdon :

“E mërkurë,30 tetor –Në orën shtatë të mëngjesit nisi një zjarr i rreptë. Kishte gati një orë që po zhvillohej një betejë e madhe. Malazeztë në të vërtetë po mundoheshin të merrnin Kodrën e Bardhanjelit, e cila nuk qe fortifikuar akoma. Vendosa të shkoja sa më afër të qe e mundur, por më thanë se duhet të shkoja në këmbë, mbasi kaluar koka ime  mund të dukej mbi gardhet dhe të bëhej shënjë për t’u qëlluar. Takova disa ushtarë që po sillnin dy robër, të cilët thanë se ditën e djeshme kishte patur humbje të rënda. Më vonë mësova se nga dy batalione, njeri kishte ikur. Vazhdova vetëm dhe dola në brigjet e lumit Kir dhe me një dhimbje të papritur pashë një urë të madhe të gurtë, Urën e Mesit, të cilën e kisha kaluar  kaq e kaq çaste lumturie. Predhat po gumëzhinin afër dhe një pjesë parmaku fluturoi. Përsëri çdo gjë mu duk si ëndërr e keqe. Kalova mbi urë me kujdes dhe ngadalë pasi ishte e pjerët dhe rrëshqitëse dhe pothuajse e kisha kapërcyer, kur një predhë fërshëlleu prapa meje, kaloi urën dhe ra në ujë me një spërkatje të fuqishme.

Dola në rrugë, që isha nën mbrojtjen e shkëmbinjëve, kur predha të tjera më kaluan sipër, duke rënë njëra aty përtej urës. Një numër malësorësh, shumica gra të ngarkuara me duhan dhe sende shtëpijake, erdhen duke nxituar dhe m’u luten të kthehesha mbrapshtë……..

Gjithë ditën u bënë luftime të rrepta dhe Taraboshi u rrah rëndë me artileri……Më kapen dy ushtarë malazias, të cilët thanë se ishin roje dhe kishin urdhër të arrestonin të gjithë të huajt. Por tre ose katër malësorë kërcyen mbi shkurret dhe erdhen duke bërtitur : “Ajo është jona, është anglezja e kaçakëve(kryengritësve)”. Rojet që më njohen nga ky emër, qeshen : “Në rregull”, dhe thanë me gëzim se kishin vrarë të gjithë ata, që kishin arrestuar…..”

Zonja Durham e përshkruan betejën në Kodrën e Bardhanjelit me ngjyra të forta e dhimbje shpirti. Më poshtë ajo vazhdon :   

“Ra një shi i madh. Lumenjtë Kiri, Drini dhe Buna vërshuan tejpërtej dhe ushtria malazeze as nuk mund të bashkohej rreth Shkodrës, as t’i afrohej asaj…….”

Malazezët ishin tërbuar nga dështimi i bisedimeve për dorëzim……. Urrejtja dhe egërsia e tyre janë të tmerrshme. Ata  nuk bëhen merak nëqoftëse fëmijtë myslimanë do të vdesin nga urija : ata deklarojnë se do të asgjesojnë  gjithë popullsinë myslimane. Malësorët janë të zemëruar me qendrimin malazias…….”

Qellimi i hapur i serbëve dhe malazezëve ishte shfarosja e krejt racës shqiptare…….. Pikërisht para Krishtlindjeve mora një letër të dëshpruar nga padre Kamiloja i Shoshit, ku më tregonte se populli i Shoshit po strehonte myslimanë fatkëqinj të djegur në Drisht ; i kishin ushqyer deri tani, por rezervat po u mbaronin dhe në rast se nuk do të vinte ndonjë ndihmë, ata do të vdisnin urie. Ai më lutej t’i shkruaja mbretit Nikolla dhe t’i lutesha që të kishte mëshirë për të mundurit dhe të dërgonte ose misër, ose para……..

Unë kopjova pjesë nga letra dhe ia dërgova  mbretit, por pa rezultat Për të mos humbur kohë, dërgova menjëherë ca para. Më vonë dërgova të tjera dhe pas luftës pata kënaqësinë që të merrja falnderimet nga disa burra prej Drishtit, të cilët  thanë se misri i blerë për ta nga padre Kamiljo u shpëtoi familjet…….Kur malazeztë dëgjuan për atë që kisha bërë, u tërbuan, por këtë e mësova vetëm më pas……..

Shkodra po qëndronte ende trimërisht. Malazeztë e kishin tregur paaftësinë e tyre ushtarake.Unë për asnjë çast nuk e besoj se malazeztë do të kishin arritur diku afër Shkodrës…….sikur malësorët në gusht të mos i kishin detyruar turqit të zbraznin shumë nga postat kufitare………

Pa ndihmën serbe malazeztë kurrë nuk do të kishin mundur ta rrethonin Shkodrën. Sido të ishte puna, Hasan Rizai bëri në dhjetor dy sulme me sukses dhe arriti ta furnizonte qytetin me një sasi misri nga fshatrat Pistulli, Plezha dhe Stajka…….

Dëshira e malazezëve ortodoksë për të asgjesuar jo vetëm myslimanizmin,por edhe katoliçizmin, u shfaq duke u prerë hundët figurave të shënjtorëve dhe duke përdorur kryqin me Krishtin si shenjë për të qëlluar……..”

Besoj se nuk ka nevojë për asnjë koment në ato çfarë thotë më sipër e nderuara Durham. Këtu dalin qartë disa çeshtje themelore : Postribasit myslimanë  dhe dukagjinasit katolikë ishin të pa ndarë, pavarësisht përkatësive fetare. Ata ndanin bashkë hidhërimet, fatkeqësitë, mjerimin e skamjen. Në ditët më të vështira të varfërisë e të fatkeqësisë ata u vinin në ndihmë njeri-tjetrit dhe kur ishte çeshtja për trojet dhe kombin ata arrinin sakrilegjin më të madh në derdhjen e pikave të fundit të gjakut të tyre si nacionalistë të devotshëm. Burrat e Postribës kanë shkuar tradicionalisht mirë gjithmonë me burrat e Hotit, Dukagjinit, Shllakut e Dushmanit. Ata i lidhte miqësia e burrërisë, e kumbarisë, e mikëpritjes, e besës, e respektit njerëzor. Ata kishin një armik të përbashkët, pushtuesit. Siç e përmendë zonja Durham në librin monumental “Brenga e Ballkanit”, ata rregulloheshin nga i njejti kanun në jetën e tyre të brendshme…….”

“Princesha e Pakurorëzuar e Shqipërisë” si një grua fisnike me shpirt human duke ndier dhimbje në shpirt për fatkeqësitë e popullsisë së Drishtit  vë në dispozicion çdo mundësi të saj për t’u ardhur në ndihmë njerëzve që po vdisnin nga uria, duke u shpëtuar jetën e tyre. Ajo vë në dukje karakterin barbar të malazezëve si dhe paaftësitë e tyre ushtarake për të marrë Shkodrën. Gjthashtu ajo tregon se Hasan Riza Pasha, pavarësisht se ishte komandant turk lufton me heroizëm për mbrojtjen e Shkodrës, duke patur shumë sukses në sulmet që organizonte kundër forcave armike serbe e malazeze.

Beteja e Bardhanjelit në rrethimin e Shkodrës ishte një ndër betejat më të përgjakshme në veriun e vendit. Lufta qe shumë e përgjakshme, trup më trup e bajonetë më bajonetë.Komandanti i garnizonit të Shkodrës, Hasan Riza Pasha , me gjak shqiptar nga nëna, ishte i vendosur për të mos e lëshuar Shkodrën në duar të forcave serbe e malazeze. Ai kordinoi planin që në bashkëpunim me krerët e krahinave të Shkodrës në krye  të luftëtarëve trima e atdhetarë, të organizonin një sulm të përgjithshëm duke shpartalluar forcat armike serbe e malazeze. Një pozicion të rëndësishëm në këtë betejë zuri Postriba. Djelmëria e Postribës nën udhëheqjen e komandantit të shquar popullor, Adem Haxhija, luftuan me heroizëm në Frontin e Myselimit dhe në atë të Bardhanjelit. Sipas studiuesve dhe kronikanëve të kohës, vetëm natën e 29 dhjetorit të vitit 1912, në Bardhanjel u vranë 60 burra dhe u plagosën 70 të tjerë, të gjithë djem postribas të organizuar në  “Batalionin e Vdekjes”, siç u cilësua nga populli. Kjo trimëri e rradhë  përjetohet në këngën që ngriti populli për këtë akt sublim :

 

“….Bardhanjel të raftë pika ! 

Si s’le djalë pa shti ndër thika

Nishanxhija duel Postriba

Nishanxhija trim i rradhë

Lamtumirë o nanë e babë 

Se unë po nisem për mos me ardhë…….”

 

Me gjithë zinë e bukës që ishte në rrethimin e Shkodrës luftëtarët e Postribës ishin të vendosur ta mbronin Shkodrën  më çdo çmim deri në flijim. Kjo vendosmëri përjetohet në këngën që populli nxorri nga shpirti i tij ato ditë të përgjakshme :

 

 “……..Adem Haxhija flet një fjalë :

-Der’ t’mos mbesin asnjë kalë

Der’ ta hanë i vëllai të vëllanë

S’e lëshojmë Shkodrën për të gjallë!………”

 

Studiuesja Edith Durham e njihte mirë karakterin luftarak e patriotik të shqiptarit si dhe karakterin mburravec të malazezit. Dhe ja episodin e bukur që na paraqet më poshtë :

Një ditë një i ri me uniformë oficeri u ul afër meje në tryezë dhe u lavdërua se brenda dy vjetëve asnjeri nuk do të guxonte të fliste shqip në Shkodër. Unë i vura në dukje se shqiparët kanë qenë nën sundimin e romakëve, të Perandorisë Bizantine, të bullgarëve, të serbëve dhe turqëve dhe ende flasin gjuhën e tyre. “Mendoni ju –pyeta unë –se në dy vjet Mali i Zi mund të bëjë atë çka nuk mundën ta bëjnë gjithë pushtuesit e tjerë për më shumë se njëmijë vjet ? “…..

……Unë më pas zbulova se i riu që foli, për ndalimin e gjuhës ishte një nga Petroviçët, një farefis i mbretit……….

Në bazë të fakteve të njohura, sebët kanë sunduar në Shkodër nga viti 1050 deri me 1080, pas këtij viti e mori Bizanti, dhe përsëri nga 1180 deri në 1360 ajo u përfshi nga Nemanjet në Serbinë e tyre të madhe ……..”

Shkencëtari i madh francez Lui Kervran –njeriu që tronditi themelet e biolgjisë –thotë : “Faktet peshojnë më shumë  nga arsyetimet. Kur një fakt i eksperimentuar bie në kundërshtim me një teori; mohimi i këtij fakti është punë të verbërish dhe duhet pranuar se teoria është e gabuar. “

Krahasimi këtu ndoshta nuk është me vend, por kur një fakt eksperimental kundërshton një teori, siç thotë Kervran, teoria bie poshtë pasi fakti nuk i lëshon rrugë askujt. Ashtu, pra, faktet historike hedhim poshtë çdo teori, revizionim apo tridhim serb e malazez se gjoja Shkodra ka qenë nën sundimin e tyre gjatë shekujve. Pra vetëm 210 vjet gjithsej siç tregon zonja Durham nga 2000 vjet të erës sonë.

Edith Durham shpjegon pasojat e luftës me një ndjenjë dhimbjeje në shpirt :

“…….Nga viset afër Shkodrës, më fatëzezi ishte Drishti, fshati i grave të burgosura në Podgoricë. Ky fshat shumë i bukur dhe i pasur, dikur plot  me ullinj të argjendtë, kishte mbetur shkretë. Malazeztë, që kishin ngritur aty afër kampin, jo vetëm kishin prerë për djegie çdo dru ulliri, por edhe rrënjtë i kishin shkulur. Kopshtet e paqme që shtriheshin gjatë bregut të lumit dhe që prodhonin për treg, me sistemin e ujitjes të bërë me mjeshtri, ishin zhdukur. Gjysma e shtëpive ishin djegur. Të gjitha ishin plaçkitur. Kur i vizitova ata të mjerë që kishin mbetur gjallë, ishin prekur nga lija. Trembëdhjetë të sëmurë ishin grumbulluar të gjithë  në një shpellë……..

Gratë kërruseshin në kasolle të bëra me pak shkopinj të mbështetur në muret e shkatërruara të shtëpive të tyre dhe gatuanin gjethe e barë për fëmijtë .

Mjaftë prej tyre ishin gjysmë të zhveshura………Gjithsej afër Shkodrës vizitova 1022 familje të djegura……..

Ushtria serbe kur mori urdhër të largohej, u hakmuar në mënyrë mizore….. Ata bënin prerje të vogla te noçkat e duarve, në brryle dhe në qafë që të zgjatej shumë vdekja……. Serbët kërcenin përqark viktimave që vdisnin, duke imituar drithmat e tyre të fundit…… Të katra gratë që na e treguan këtë ngjarje, ishin të veja myslimane, burrat e të cilave  i kishin vrarë……….”

Në shpirtin e Meri Durhamit ziente revolta ndaj padrejtësisë dhe mizorive  të përbindëshme të pushtuesve serbo-malazezë si dhe ndiente një dhimbje të thellë për fatkeqësitë dhe mjerimin e popullit të Postribës. Ao tregon me urrejtje mizoritë dhe barbarizmat e serbëve, të cilët bënin prerjet e enëve të gjakut në arteriet kryesore, në mënyrë që viktimat të vdisnin ngadalë. Ata kërcenin para viktimave duke imituar drithmat e fundit të njerëzve të pafajshëm që po jepnin shpirt. Vepra të tilla mizore mund të bënin vetëm serbët e pa shpirt.

Zonja Durham flet me respekt për Hasan Riza Pashen si komandant trim që lufton me shpirt për Shkodrën, por që vritet në pabesi nga Esad Pashë Toptani me qëllim që Shkodrën të ua dorëzonte serbëve e malazezëve kundrejtë një pagese të majme. Ja si e shpjegon ajo në kujtimet e saj :

“…..Hasan Rizai, kur pa se nga turqit nuk pritej më ndonjë ndihmë, vendosi të mos ua lëshonte qytetin sllavëve dhe mendoi se ishte më mirë t’ua dorëzonte atë shqiptarëve.Nga e ëma ai kishte gjak shqiptari. Plani i tij ishte që të bashkëpunonte me të gjitha fiset shqiptare të malësisë, të cilët do t’i mësynin nga prapa shpine ushtritë rrethuese, ndërsa ai me ushtrinë e tij do të dilnin nga qyteti dhe do t’u binin ballas.Kështu ai shpresonte të përçante ushtrinë malazeze dhe ta shpëtonte qytetin…….

Atë natë, pas darkës që hëngri me Esadin, Hasan Rizain e vranë, disa metra larg shtëpisë, dy burra veshur si gra. Pas kësaj Osman Bali dhe Mehmet Kavaja, që të dy shëbëtorë të Esadit, u mburrën duke thënë se këtë akt e kishin kryer ata……..

Esadi u tërhoq. Malazeztë hynë pa çak pa bam. Kështu pra, u tradhëtua Shkodra dhe iu shit armikut………” 

Pra siç e tregon qartë zonja Durham, Shkodra u tradhëtua nga Esad Pashë Toptani, duke ua shitur atë malazezëve, si dhe preu në besë Hasan Riza Pashen, komandantin turk që luftoi me heroizëm për mbrojtjen e Shkodrës.

Këtu më poshtë do të paraqesim një informacion që dispononte në atë kohë  Edith Durham, në lidhje me organizimin e Postribës në bajraqe : 

“……Duket qartë që emri Postribë është lënë nga romakët. Përbëhet nga  pesë fise, të gjitha të përfshira në dioqezën e Pultit. Më të shumtët e Postribës janë myslimanë sepse për ta janë grindur disa pëshkopë. Me 1702 Papa Klementi i XI, i cili ishte me gjak shqiptar nga ana e nënës, dërgoi Vincent Zmajeviçin si vizitor papnor, i cili, ndër gjërat e tjera të mjerueshme, njofton se tre peshkopë po kërkonin Postribën dhe se ndërkohë njerëzit janë lënë  “ pa  udhëheqës apo bari, si një kope e shpërndarë, pre e shypjes dhe e përndjekjes.”

Në Postribë përfshihen pesë fise :

1-Mazreku.-Eshtë fis i vogël katolik. Që vendi ka qenë në kohë të lashta një qendër qytetërimi, pranohet nga rrenojat e shumta të një abacie, Shënkolli i Shatit, që besohet se u përkiste benediktinëve dhe se është po ai që përmendet nga disa shkrimtarë të vjetër si jo larg prej Shkodrës. Tani ajo ka humbur mes pemëve e gëmushave…….Urrejtja e ortodoksëve serbë ndaj katolikëve, u tregua me 1913 në Luften Ballkanike, kur trupat malazeze, synimi i të cilëve thuhej se ishte  “të çlironin të krishterët”, u turren mbi kishën e vogël të Mazrekut, shkelen me këmbë mblatën, veshën petkat e priftit, kërcyen e dëfryen , duke u prerë hundën figurave  të Shenjtorëve e duke qëlluar me plumba Krishtin e kryqëzuar. 

2-Drishti.-Është një fis i vogël myslimanë që thuajse u shfaros nga malazeztë me 1913. Drishti është vendndodhja e qytetit të lashtë të Drivastit, që në kohë të lashtë ishte peshkopatë dhe përmendet që me 877. Qytetin e shkatërruan tërësisht turqit, të cilët u prenë kokat udhëheqësve përpara mureve të Shkodrës –atëherë edhe ajo e rrethuar –me qëllim që t’i tmerronin shkodranët e të nënshtroheshin. Krahina e shkretuar më pas u popullua me ardhacakë nga fqinjët me origjinë të përzier. Në kohen kur të tre peshkopët grindeshin për Postribën, banorët e Drishtit u kthyen të gjithë  myslimanë.

3-Shllaku.-Fis me një bajrak në të djathtë të lumit Drin, në një krahinë shumë të varfër. Është i tëri katolik dhe vjen nga Toplana……..

4-Dushmani –fis katolik me dy bajraqe : Temali dhe Dushmani. Dushmani e merr emrin nga një familje krerësh që sundoni këtu…… Arrinte në 160 shtëpi, kur unë isha atje. 

5-Suma.-Një fis krejtësisht katolik, në të djathtë të lumit Kir. Emri haset në një dokument të Car Dushanit, i cili me 1335 i jep manastirit të Deçanit,ndërmjet krahinave të tjera edhe  “katundin shqiptar, Tuzin”, së bashku me një numër shqiptarësh të pafat që quhen : Peter Suma, Matagushi (fshati Matagush u dogj nga malazeztë me 1912) me vëllezrit e tij Laz dhe Prijezda……. Fisi i tanishëm Suma pohon se vijnë nga Mirdita………”Suma “ e vitit 1335 duhet të ketë qenë për banorët më të vjetër……….”  

Studiuesja Meri Edith Durham na jep një informacion mjaft interesant dhe të bukur për organizimin e jetës në  Postribë të përbërë nga pesë bajraqe, të cilët u përmenden më lart nga goja e saj. Ajo na tregon se Postriba, që në kohë të lashta, ka qenë një qendër qytetërimi, si rrenojat e shumta të një abacie, Shënkolli i Shatit në Mazrek, Drivasti si qendër e lashtë qytetërimi, Suma , e tjerë.

Nga studimet arkeologjike rezulton se në kodrën mbi lagjen Sekaj të fshatit Boks të Postribës, në verilindje të kësaj lagjeje është zbuluar  qytetërimi i lashtë ilir. Aty gjenden gjurmët e kështjellës Ilire, ku dallohen mirë  mbeturinat e portës së lindjes dhe asaj të perëndimit të kësaj kështjelle.

Nga studimet e bëra nga doktori i shkencave historike Aristotel Koka rezulton se në Postribë, në fushën e Shtojit, janë zbuluar  “Varrezat Tumulare të Shtojit” që i përkasin qytetërimit ilir në periudhën pre e protohistorike. Ato prehistorike i përkasin periudhës shumë të hershme ose asaj të bronzit, ndërsa ato protohistorike i përkasin periudhës  qytetare ose asaj të hekurit. 

Nga sa thamë më lartë del se Postriba në gjithë shtrirjen e saj, pothuajse, është e pasur me një qytetërim të lashtë që rradhë vende mund ta disponojnë një pasuri të tillë arkeologjike. 

Hulumtuesja e nderuar Durham dëshmon një të vërtetë se  “më të shumtët e Postribës janë myslimanë”, por kur analizon bajraqet një nga një rezulton se Mazreku, Shllaku, Temali, Dushmani dhe Suma janë krejtësisht katolik, ndërsa vetëm Drishti është  “një fis i vogël myslimanë që thuajse u shfaros nga malazeztë me 1913 “. Këtu me sa duket Durham nuk kishte një informacion të plotë në lidhje me organizimin në bajraqe të Postribës pasi ajo le jashtë Postribës bajrakun,pothuajse, më të madh në numër popullsie, bajrakun e Boksit dhe përfshin brenda  Postribës Mazrekun që ai sot nuk përfshihet në organizimin e brendshëm të Postribës. Po të ishte kështu,me ndryshimet që përmenda më lartë, kontradiksioni mes shumicës së popullsisë myslimane dhe shumicës se bajraqeve katolike do të zbutej shumë në përfshirjen e Postribës sipas Durhamit. Gjithashtu mund të them se përbërja e Postribës në kohën kur Edith Durham qëndronte në Postribë mund të ketë qenë e tillë siç e përshkruan  “Princesha e Pakurorëzuar e Shqipërisë “.

Sipas bisedave që kam bërë me shumë pleq nga Postriba, thuhet se vërtetë Postriba ka qenë e organizuar në pesë bajraqe, por ata e përjashtojnë Mazrekun, duke renditur pas bajrakut të Drishtit, bajrakun e Boksit. Bajraqet e tjera ishin ashtu  siç i paraqiste zonja Durham. Më vonë , datë të saktë nuk kam mundur të përcaktoj nga pleqtë, Shllaku dhe Dushmani iu aneksuan Dukagjinit. Sot Postriba përbëhet nga tre bajraqe të renditura nga shkalla hierarkike : Drishti bajrak i parë, Boksi bajrak i dytë dhe Suma bajrak i tretë.

Në mbyllje të këtij materiali mund të them se Meri Edith Durham bëri shumë për Postribën dhe ne i kemi shumë borxh asaj. Sa herë mendoj të shkruaj për Postribën  është e pamundur të mos e kujtoj me respekt e admirim studiuesen erudite Durham, e cila i kushtoi Postribës pjesën më të bukur të jetës dhe të veprës saj. Sa herë shkoj  në lagjen Kala  të Drishtit në imagjinatë më paraqitet Edith Durham, në dhomen ku ajo studioi, hulumtoi, krijoi e pikturoi. Me sytë e imagjinatës e shikoj  në  qendrën e lagjes ku ajo frymëzohej orëve të vona të natës nën ndriçimin e fenerëve dhe të hënës që çoç përshpërinin me njera –tjetrën nën  kurorën e manave. Në çdo pjesë të rrugës ku ajo kaloi nepër Postribë  la të gjalla kujtimet e saj, veprën e saj të pavdekshme. Marr portretin e saj në duar dhe përqendrohem mbi te me admirim e respekt të thellë. E shikoj gjatë dhe ajo po ashtu më shikon gjatë si në meditim. Më duket sikur po jetoj me te, më duket se diçka duam t’i themi njeri-tjetrit ! Unë në vetveten time ndiej diçka si dhimbje në shpirtin tim. Ajo sikur më thotë se Postriba e meritonte hulumtimin e saj. Nënteksti i shikimit të saj aq i ëmbël, aq i butë, aq dashamirës dhe i ngrohtë mua më ngarkon me emocione, me frymëzim, me dashuri e respekt njerëzor, me detyrim e përkushtim itelektual për të bërë shumë më tepër për popullin e mrekullueshëm të Postribës.

Nga shpirti më buron një urim :  Nderim dhe respekt të thellë jetës dhe veprës monumentale të “Princeshës së Pakurorëzuar të Shqipërisë”, erudites Meri Edith Durham !

 Dragoç me 14 maj 2004

Nga Riza Spahija

Facebook Comments