HAXHI IDRIZ BOKSI

(1802-1860)

( Marre nga Libri –Shkodra dhe Motet )

Një gjëndje e tensionuar në qytetin e krahinën e Shkodrës qe krijuar pas rënies së Mustafa Pashë Bushatlliut, që shënoi edhe rënien e pashallëkut të Shkodrës. Shpirti liridashës i popullatës, i shprehur në vazhdën e përleshjeve me qeveritarët, kufizimet e reja qëju bënë privilegjeve që kishin gëzuar këto zona më përpara, fillimi i zbatimit të reforrnave administrative centralizuese nga Porta e Lartë, masat shtypëse të përdorura nga pashallarët e rinj turq qenë shkaqet që i dhanë një shtytje të re lëvizjeve kryengritëse të viteve 1833 e tutje. Kryengritja e 1833-së filloi në prillin e atij viti kundër qeveritarit të parë turk, pas Mustafa Pashës, funksionar i pangopur. Pakënaqësia popullore prej këtij pashai rodhi për arsye ekonomike e politiko-shoqërore. Qënia e një sundimtari jo shqiptar pas treçerekë shekulli sundimi të Bushatllinjve me mjaft autonomi lokale, grabitjet e korruptimi i nëpunësve, taksat e reja, heqja e lirisë së mbajtjes së armëve, kërkesat për nizamë çuan në revoltë, duke e detyruar pashain të largohet pas tre muajsh rrethimi.
Vendin e tij e zuri Hafiz Pasha, por edhe ky u bë aq i urrejtur për brutalitetin dhe babëzinë e tij, duke krijuar ne pranverën e 1835ës një gjendje shpërthyese.
Kryengritja kësaj here ishte më kompakte, kishte një bazë sociale më të gjërë dhe organizim më të mirë, sepse gabimet e një viti më parë ishin bërë mësime. Në krye të sa j, krahas Hamz Kazazil e Hysen Beut, Dasho Shkrelit e Jusuf Beut, ishte edhe Haxhi Idriz Boksi. Në tekstin “Historia e Shqipërisë” thuhet tekstualisht: “Qëndresën e qytetit e udhëhiqte Këshilli i ri i Përkohshëm, në të cilin bënin pjesë përfaqësues të borgjezisë tregtare (Haxhi Abdurrahniani e Kasem Hoxha), të zeitarëve (Ilamz Kazazi e Dasho Shkreli), të çifligarëve (Hysen Bej Bushati, Ali Bej Bajrami e Jusuf Beu) dhe një përfaqësues i klerit të ulët (Haxhi Idrizi)”.¹
Haxhi Idrizi ishte pinjoill i një familieje   të zbritur në qytet nga Boksi i Postribës.

 I ati, Hasani qe vendosur në lagien e xhamise se Begos. Trashëgimtarët e sotëm të familjes Boksi, mbështetur në traditën gojore informojnë se edhe paraardhësit e Haxhi Idrizit kanë qenë haxhilerë, pra, sipas tyre famiija ka një traditë qytetare më të hershme se ajo që pohohet nga autorët N.Bushati e Xh.Repishti. Në fëmijëri ndoqi mejtepin. Idrizit, sipas traditës gojore të familjes Boksi, iu pat krijuar në moshën e djalërisë një situatë dratnatike në një ditë feste: një shaka të rinjsh degjeneroi në zënkë tragjike, sepse njëri nga nismëtarët mbeti i therur nga i riu Idriz Boksi i cili e humbi giakftoftësinë nga fyerja që pësoi. Kjo paska qenë dhe një nga arsyet që familia Boksi qenka larguar nga lagjja e mëparshme për në lagjen Ndocej, ku ende vazhdojnë të jetojnë pasardhesit. ²
Duke qene se një farefis i Idriz Boksit ndodhej në Egjipt, u krijua mundesia që vetë Idrizi të merrte atë rrugë.
Egjipti, ku sundonte Mehmet Ali Pasha, ishte një vend mjaft i preferuar nga shqiptarët e për rrjedhojë edhe nga shkodranët. Në radhë të parë aty gjenin përkraliie ata që shërbenin në radhët e ushtrisë. Në popullsinë e Shkodrës zëvendës-nibreti gëzonte sirnpati jo vetëm për origjinën e tij shqiptare, por edhe se kjo popuilsi parashikonte që të qeverisej nga ai, madje sipas një dokumenti të kohës : “… priste me padurim disa anije të tij për t’u ngritur kundër sulltanit e për të dëbuar me forcë pashën e sotëm të Shkodrës…”.³
Shumë feudalë të jugut që ndiqeshin nga Turqia, patën zënë vend aty dhe thumin plane për kryengritjet e ardhrne antiosmane. Ndër shkodranët që patën shkuar atje, qe dhe Rexhep Qoshja i cili i përkiste një fisi të përmendur në Shkodër, që në dokumentat e kohës bëhet i pranishëm që në fillimet e shek. XVIII. Rexhepi kishte vajtur atje për arsye gjaku dhe ishte dalluar për shërbimet që i kishte sjellë Mehmet Ali Pashës në luftën kundër memëlukëve dhe turqve, gjeste të cilat u kënduan edhe nga muza popullore. ⁴ Vëlla i Rexhep Qoshes qe edhe Beqo Qoshja, një nga kapadainjtë e njohur të Shkodrës, por që do të marrë pjesë në luftimet për mbrojtjen e trojeve shqiptare.
Duket se Idriz Boksi në Egjipt ka ndjekur mësimet në medrese duke u diplomuar për hoxhë. Titullin “haxhi” e fitoi në sajë të vizitës së tij në Mekë. Familjarët kujtojnë se si Haxhi Idrizi nuk u kthye menjëherë në atdhe. Flitet se pati marrë rrugën për në Indi. Nuk dihet se në cilin qytet dhe për sa kohë qëndroi atje, por është fakt se, kur u kthye, në kujtim të kësaj eksperience, vishej si shehlerët e atyre viseve të largëta të lindjes.
Janë ngjarjet e viteve 1834-35 që e nxorën në pahkëtë klerik të ri. Mund të ketë filluar detyrën e imamit po në xhaminë e lagjes Ndocej, një lagje, banorët e së cilës, ashtu si dhe lagjet e tjera, kishin dhënë vazhdimisht prova të një shpirti luftarak e të një shkalle të lartë vetmohimi. Edhe në ngjarjet e këtyre viteve ndocjanët qenë ndër kontigjentet më luftarakë të revoltës. Ky fakt nuk e zbeh rolin e prijësit të tyre shpirtëror, njëheri edhe njeri i lagjes së tyre, siç qe Haxhi Idrizi.
Me fjalën e tij të zjarrtë dhe predikimin aq të guximshëm dhe shumë fisnik, se “ai që vdes me armë në dorë për vatan është dëshmor” e ngriti lart moralin e luftëtarëve, aq më tepër kur het se këto alë vinin. nga goja e një kleriku. Edhe një vëzhguesi të huaj e indiferent, siç qe zv.konsulli frëng, i tërhoqi vëmendjen nisma e këtij kleriku dheja si na i përcjell a] mbresat që provoi vetë: ” … duke parë të vrarët dhe të plagosurit, të sjellë në qytet si rrjedhim i kësaj përleshjeje, dekurajimi i përfshiu për lljë çast banorët, por nën thirrjen e një mullahu fanatik, që u premtoi qiellin atyre që do të vdisnin për mbrojtjen e vatanin e kërcënuar, gratë pushuan së qari e së thirruri, ato u bënë thirrje vëllezërve e burrave të tyre që t’ua mermin hakun të humburve”.⁵
Për këtë ngjarje ka hollësi interesante tek kronikat vendase, për të cilat kanë shkruar dy autorë shkodranë, Ilamdi Bushati e Xhevat Repishti. I dyti ka këtë mendim : “ka gjasë që shënimet të jenë shkruar nga Haxhi Idrizi, pjesëmarrës i ngjarjeve. Libri ku janë shënimet, para se të hynte në fondin e bibliotekës së qytelit, ka qenë në një shtëpi, pranë asaj ku banonte Haxhi Idrlzi. Ky e ka ditur mirë arabishten, prandaj librin e shkruar me dorë ka patur mundësi ta shfrytëzojë … “.⁶
Ndërsa ky autor, në mënyrë hipotetike bën identifikimin e kronistit. Disa vite më parë studiuesi H.Bushati u kufizua me mendimin se kronisti duhet të ketë qenë një hoxhë që ka marrë pjesë në përleshje. Studiuesi në fjalë, që’pati shansin të zbulonte këtë burim, pohon njëheri se: “…kronika asht shkrue në gjuhë turke të randë “kabah turçe” e na e përkthejmë shqlp, tue rue të origjinalitetin e saj”. Libri, ku u gjend kjo kronikë, ishte në arabisht, shkruar me dorë, kopje e botimit fetar “Hashie-aled-dyrer” e autorit Azmi, viti 1820, një vepër e preferuar dhe e kërkuar prej klerit të kohës. Sipas një pohimi të D.Boriçit⁷ kjo kronikë, ashtu si “Kronika e D.Z.Bubcit” është përfshirë dhe në botimin “Kryenngritjet popullore antiosmane” të P.Thëngjillit ⁸, një vepër serioze, sepse ka bërë një analizë të hollësishme të krejt kryengritjes së vitit 1835 dluke dhënë një kuadër shumë të gjërë, shoqëruar me material burimor, e literaturë shumë të pasur, duke thelluar e plotësuar më së miri atë temë, që vite më parë patën trajtuar autorët vendas, që nga D.N.Nikaj, Z.Shkodra, L.Mile, H.Bushati dhe Xh.Repishti e V.Bala.
Mbëshletur në këtë material kaq të pasur, do të përpiqemi që, përmes seleksionimit të kujdesshëm të ndalemi tek ato momente, ku del në pah roli udhëheqës i H.I.Boksit.
Qenë kërkesat ultimative të qeveritarit turk që ndezën shkëndijën e kryengritjes së fuqishme antiosmane, mbarsur dhe me tipare shoqërore e demokratike. Janë shumë të njohura vargjet popullore që përcjellin zemërimin dhe njëheri vendosmërinë e shkodranëve :

“Hafiz Pasha kodër m’kodër:
– jep haraç, o mori Shkodër!
– un haraçin nuk e j ap,
sa të bahem voj e gjak”.

Haxhi Idrizi nuk qe vetëm një predikues i fjalës luftarake, ai qe luftëtar i vërtetë, që me shpatë në dorë jepte shembullin vetiak në fushën e betejës:

“Haxhi Idrizi kishte thanë
– Do t’i vi galip halldupit !
Nën kllyç i preu të tanë,
si në vakt të Karamahmutit”.⁹

Historia dëshmon se në këto ngjarje Haxhi Idrizi nuk qe i vetmi hoxhë pjesëmarrës, kështu që kjo pjesëmarrje e klerikëve myslimanë u bën shumë nder atyre, sepse bëhej fjalë të ngrihej dorë kundër “vëllezërve” të të njëjtit besim, duke dhënë një provë të qartë me këtë që fejajo vetëm nuk i pengonte, por përbënte edhe një mbështetje të fortë morale, sepse ata udhëhiqeshin nga parimi i shëndoshë se “myslimani i mirë është dhe atdhetar i mirë”. Fatmirësisht, klerlkë të tillë me vizion të qartë patriotik dhe me përkushtim të fortë qytetar do të afirmohen vazhdimisht në harkun e shtrirë të të giithë dekadave që lidhen me fillimet e zgjimit kombëtar dhe më vonë.
Le ta përfytyrojmë, pra, këtë “mullah fanatik” (nënkupto intransigjent me armiqtë) që ka ngjeshur shpatën dhe që u prin 80 banorëve të lagjes së vet, 80 luftëtarëve guximtarë, por dhe pak “kokëkrisur”, që formonin “Çetën e ndocjanëve”. Sipas traditës gojore, këta djem kishin zënë pozicione luftimi nC “Livadhet e Mëhallës së Re” dhe, në vend që të strukeshin në ndonjë zonëjashtë rrezes së goditjeve nga artileria turke, me një gjakftohtësi provokuese, sajonin lojëra popullore si “kaladibrançe” etj. pa u merakpsur për predhat armike që plasnin rreth e rrotull. Thuhet se gjenerali turk, Daut Pasha, që drejtonte veprimet luftarake, duke vërejtur gjithçka përmes dylbive e paska shprehur reagimin e vet plot nervozizëm dhe me fjalë përbuzëse ndaj tyre.¹⁰

Poeti anonim e ka fiksuar kështu këtë moment:

“Aferim, more ndocjanë,
Që i rrini hasmit në grykë
Ç’ju grini topi të tanë
E se batë kabull me ikë”. ¹¹

Kjo frymë e lartë luftarake, ky shpirt vetmohimi të skajshëm qenë tipare të trimave të të gjitha lagjeve, prandaj askujt “s’i hyhet në hak” dhe ja, vargjet :

“Te Xhamia e Haxhi Bajramit 
U dha tim e u dha flakë;
Aty ndodhen zogjtë e shkodranit
Nizamin e hoqën me shpatë”. ¹²

Me qëllim që roli i Haxhi Idrizit të dalë sa më në pah, duhet dhënë një pamje e përgjithshme e zhvillimit të revoltës, prandaj po i lëmë vendin një vështrimi retrospektiv të ngjarjeve.
Nën moton “Shkodra nuk asht Babune” forcat kryengritëse dolën fituese që në ndeshjen e parë. Të nisur dhe nga eksperienca e vitit 1833, drejtuesit e kryengritjes formuan një këshill të përkohshëm për të bashkërenduar, si veprimtarinë luftarake, si atë ministrative të qytetit, duke ua besuar dy prej udhëheqësve, të arën Hamz Kazazit, të dytën Hysen Begut. Këshilli mori atributet e një qeverie lokale, e cila ua doli në krye shumë detyrave delikate që shtronte situata e atyre dy muajve. Taktika e përdorur për të armatosur masat dhe për të ruajtur karakterin sulmues të çetave të lagieve dha rezultate të kënaqshme. Hafiz Pasha pati kërkuar armëpushim dhe qe i gatshëm të dëgjonte kërkesat e luftëtarëve që po ndihmoheshin edhe nga burrat e malësisë. Kërkesat e tyre rezultuan të papranueshme, se në to përfshihej dorëzimi i kalasë luftëtarëve, vendosja e një qeveritari shqiptar në vend të Hafiz Pashës dhe heqja e taksave të reja. Në këto kërkesa mbizotëronte dëshira për vetqeverisje.
Historiani P.Thëngjilli shkruan: “Ndonëse nuk ishin synime shkëputjeje të plotë nga varësia politike e Stambollit, këto kërkesa kishin karakter kundërreformist, kundërosman, sepse binin në kundërshtim me të gjithë vijën e re politiko-ekonomike dhe ushtarake të shtetit osman. Pikërisht, kjo është arsyeja që Hafiz Pasha, si dhe diplomate austriak i konsiderohin ato të papranueshme. Atëherë këshillit të përkoshëm nuk i mbetej tjetër rrugë, veçse ajo e plotësimit me anë të forcës, duke mobilizuar të madh e të vogël”.
Forcat kryengritëse arritën në dhjetë mijë vetë dhe përforcimet e reja nga Malësia, Postrriba e Kosova ia dolën të përballonin sulme të fuqishme turke te Shelqet e Zykos, bri lumit Kir e më vonë në çlirimiii e lagjes Bahçallek, ashtu si na e vërtetojnë dhe vargjet:

“Isuf Begu, soj’ vezirit:
– Po ndigjoni ju, Tabakë,
Erdh nizami në breg të Kirit
Shkojmë e te ndeshemi flakëpërflakë”.¹³

Poezia popullore i bënjehonë dhe betejës prej 13 orësh që u zhvillua në lagjen Tabakë, ku u dallua bajraktari i lagjes Ndocaj:

“Hini Selja në Tabakë1
………………………………
Ky Selja Bajraktari,
Porsi t’ishte ni drangue 
Në meteriz kacen i pari
I ra topi e e ka shëmtue”. ¹⁴

Kjo betejë shënonte fillimin e taktikës sulmuese të kryengritësve, të cilët të ndihmuar edhe nga ulqinakët e mirditësit, i detyruan turqit të katandiseshin në pozita mbrojtëse e të mbeteshin të bllokuar. Edhe përpjekja tradhëtare e malazezve për t’ goditur pas shpine luftëtarët dështoi, sepse shqiptarët e viseve veriore, që nga Ulqini, deri në Shpuzë, ua prishën planet. Përsëri vargjet anonime dëshmojnë se mbështetësit e kryengritjes sa vinin e shtoheshin:

“Hot e Krajë, Shal’ e Shosh 
Postriba me shkodranë,
Yryç bajnë në Tarabosh
Marrin krena e nishanë”. ¹⁵

Fitore e rëndësishme qe ajo e arritur në muajin korrik në Lezhë. Përmasat e kryengritjes arritën përmasat e një revolucioni, me një efektiv 1 5-20 mijë vetësh e me një shtrirje në krejt Shqipërinë Veriore, duke formuar një Iloj drejtkëndëshi, që mbështete,1 nga veriu në pikat Tivar, Ulqin-Podgorlcë, -Shpuzë, më në lindje Gjakovë-Pejë-, ngajugu në Mat-Dibër-Lezhë-Mirditë, duke mbetur në qendër Shkodra. Përsëri folklore bëhet pasqyrë e këtyre momenteve:

“Pasha i Dibrës erdh në Lesh me shkodranë deshi një luftue Të gjithë asqerin ia banë përshesh Iku qeni e u marrue”. ¹⁶
Mbas përballimit të sulmit turk mbi lagjen Otejake, u zhvillua ndeshja te Guri i Shën Gjonit, ku u plagos Hamz Kazazi, i cili u zëvendësua me Haxhi Idrizin. Ndërmjet sukseseve të bujshme të kësaj faze kujtojmë ato të fillimit të gushtit, ku gjatë një sulmi të befasishëm mbi kazermat turke u kapën 150 ushtarë robër si dhe shumë municion. Gabimi i mëvonshëm i kryengritësve qe kur taktikën e sulmit e zëvendësuan me atë të mbrojtjes. Ndërkohë Valiu i Rumelisë, i ngarkuar të shtypte kryengritjen, bëri lojën e dyfishtë: hynte në bisedime për marrëveshje, bënte premtime, në anën tjetër nuk i pushonte përgatitjet e mëdha ushtarake. Duke manovruar me masa gjysmake Valiu arriti të përçante forcat kryengritëse, sepse shfrytëzonte efektin negativ të pasojave të një lufte të zgjatur mbi tregtinë e zejtarinë. Kurtheve osmane iu shmang pjesa më e vendosur e luftëtarëve me në krye Haxhi Idrizin, që iu kundërvu marshimit të ushtrisë turke prej 30 mijë forcash. Roli parësor i Haxhi Idrizit u fuqizua shumë edhe brenda Këshillit të Përkohshëm. Nën këtë frymë luftarake Këshilli dërgoi forcat e veta nën drejtimin e Hysen Beut kah Lezha, për tua prerë rrugën nizamëve, por shqiptarët u’zmrapsën nën presionin e efektit të madh armik dhe të forcës së artilerisë. Prania e një ushtrie të madhe të armatosur më së miri në aférsi të Shkodrës, fill pas rënies së Lezliës e Ulqinit, e dekurajoi edhe më shumë elementin e lëkundshëm, si dhe pjesën e tregtarëve e zej tarëve, kështu që u pranua hyrj a e ushtrisë në qytetin e Shkodrës, me kusht që të sigurohej falja. Vetëm Haxhi Idrizi me një grup shokësh më të vendosur nuk e njohën këtë marrëveshje, dolën nga qyteti dhe morën arratinë maleve. Me 18 shtator 1835, pas pesë muaj lufte heroike e sakrificash të mëdha nga ana e popullatës, si dhe huii-ibjesh të pallogaritëshme në njerëz e municione nga ana e tyre, turqit liynë në Shkodër. Ndër masat e para qe arrestimi i udhëheqësve, shumica e të cilëve u shtinë në dorë dhe u internuan në Manastir. Haxhi Idrizi, i ndjekur këmba-këmbës nga autoritetet turke, i arratisur në Urë të Shtrenjtë, pranoi të dorëzohej vetëm kur mori vesh se i ishin arrestuar dy mo’trat e strehuara në shtëpinë e një miku dhe se do të mbaheshin në burg deri né dorëzimin e tij. I goditur në këtë çështje kaq delikate, që kishte të bënte me ndienjat dhe opinionin shoqëror, Haxhi Idrizi hodhi artnët dhe iu nënshtr.ua gjykimit të autoriteteve osmane, të cilët e dërguan menjëherë në Stamboll, ku u dënua me vdekie. Rastisi që të bëhej një amnisti e përgjithshme e Sulltanit dhe ai i shpëtoi ekzekutimit duke qëndruar i burgosur tre vjet. Qenë vite të vështira, sepse edhe në burg iu nënshtrua shantazheve të vazhdueshme, që të pranonte rekrutimin ushtarak të djemve të Shkodrës. Me vështirësi e dinjitet ai hodhi poshtë të gjitha propozimet.
Me 26 prill 1840 u kthye nga burgu. Deri në vitin 1860, viti’ i vdekjes së tij, vazhdoi tëjetë imam i Xhamisë Ndocej. Këtë detyrë e kreu me aq përkushtim, sa fitoi admirimin e krejt lagjes e të mbarë qytetarëve. Arsyet ishin më shumë se një: së pari, konsekuenca e intransigjenca deri në fund me turqit, çka bëri që ai të shkëpuste çdo lidhje me ish-shokun e armëve, Hamza Kazazin, vetëm e vetëm se mbi këtë të fundit rëndonte dyshimi i kompromentimit, përderi sa pat përfituar edhe disa privilegje në vend që të internohej, së dyti, duke kaluar sëmundjen e murtajës, që ishte përhapur si epidemi e duke i shpëtuar vdekjes për mrekulli, ai mbahej mbartës i imunitetit, një veti jo e zakontë dhe e rrallë, por që ai e shfrytëzoi në dobi të nevojtarëve që donin t’u bënin shërbesat fetare të aférmve të tyre të vdekur nga epidemia, veprim të cilit i shmangeshin nga frika klerikët e tjerë. Për më tepër, për këto shërbesa ai nuk pati pranuar asnjë shpërblim, duke e pasuruar imazhin burrëror të klerikut patriot e trim me vlerat e larta të humanizmit, të solidaritetit e të bujarisë.
Fjala dhe vepra e Haxhi Idrizit qenë pika referimi për bashkëqytetarët dhe këta ua pasuan brezave. Ashtu si i bëri ai një shërbim të madh “dinit dhe vatanit” po kështu familjes së vet i la “pasurinë” e çmuar: dashurinë për vendin dhe etjen për dituri. Edhe po të supozojmë se një traditë të tillë nuk e gjeti te paraardhësit, ai e krijoi vetë atë me shembullin e tij të madh.
Dukuri interesante, madje befasuese shfaqet, po t’i hedhim një sy trungut gienealogjik ¹⁷ të familjes Boksi, duke u ndalur në pjesën më bindëse, në brezat e gjysmës së dytë të shekullit të kaluar e deri në vitet ’40 të shekullit tonë, dmth në pasardhësit e drejtëpërdrejtë të Haxhi Idrizi: ndër shtatëmbëlljetë meshkujt e tre brezave diktojmë dymbëdhjetë të shkolluar, shumica jashtë vendit. Konkretisht kemi këtë pasqyrë:

– katër hoxhallarë : tre imamë (Haxhi isufi, Molla Abdyli, Hafiz Eljazi) një myzin, medrezist në Stamboll e mësues besimi (Hafiz Idrizi) 
– katër ushtarakë me akademi (Qainili-kolonel, Rasimi – n/ kolonel, “Martir i Demokracisë”, Hakiu-major i artilerisë, Dauti kapiten i kl. 1-rë).
-një gjykatës, një mësues(normalist), një kryetar komuneje. 

Diçka analoge vërehet edhe te familja e Boriçëve. Gjithashtu, familja e Boksejve, që nga Haxhi Idrizi e gjer më 1939 gëzonte të drejtën ekskluzive të ushtronte ajo imam-llekun e lagjes Ndocej, një procedurë që dëshmon devotshmërinë e ndershmërinë e bijve të saj, si dhe konsideratën mbarëpopullore.

Facebook Comments